Tiếng Catalunya – Wikipedia tiếng Việt

Tiếng Catalunya (català, phát âm: [kətəˈla
] hay [kataˈla]) là một ngôn ngữ Rôman, ngôn ngữ dân tộc và là ngôn ngữ chính thức của Andorra, và là một ngôn ngữ đồng chính thức ở những cộng đồng tự trị Tây Ban Nha là Catalunya, quần đảo Baleares và cộng đồng Valencia (nơi người ta gọi nó là Valencià (“tiếng València”)), cũng như ở thành phố Alghero trên đảo thuộc Ý là Sardegna. Ngôn ngữ này cũng được nói ở cộng đồng tự trị Aragón (ở La Franja) và Murcia (ở Carche) thuộc Tây Ban Nha, và về mặt chính thức cũng được công nhận ở một mức độ nào đó ở vùng lịch sử Roussillon phía nam nước Pháp, gần như tương đương với tỉnh Pyrénées-Orientales (Bắc Catalunya).

Tiếng Catalunya tăng trưởng từ tiếng Latinh tầm trung ở cả hai phía ở khu vực phía đông dãy núi Pyrénées ( những hạt Rosselló, Empúries, Besalú, Cerdanya, Urgell, Pallars và Ribagorça ). Ngôn ngữ này có những đặc thù chung với những ngôn từ Gallo-Romance, Ibero-Romance, và những loại ngôn từ nói Gallo-Ý ở miền Bắc Italia .Do một hệ quả của những cuộc chinh phục của người Aragón và Catalunya vào Al-Andalus ( bán đảo Iberia thuộc Hồi giáo rất lâu rồi ) ở phía nam và phía tây, ngôn từ này lan rộng đến phần nhiều khu vực thời nay là Catalunya, quần đảo Baleares và phần đông hội đồng Valencia .

Trong suốt thế kỷ 15, trong thời kỳ vàng son Valencia, tiếng Catalunya đã đạt đến đỉnh cao văn hóa của nó, một đỉnh cao mà sau này chỉ đến thời La Renaixença (“Phục Hưng”), bốn thế kỷ sau mới lại có được.

Bạn đang đọc: Tiếng Catalunya – Wikipedia tiếng Việt

Homilies d’Organyà là một trong những tài liệu văn chương xưa nhất bằng tiếng Catalunya.Bàilà một trong những tài liệu văn chương xưa nhất bằng tiếng Catalunya .

Bài khảo chứng đầu tiên bằng tiếng Catalunya viết có từ thế kỷ 9, dù bài đầu tiên được coi là tài liệu văn chương bằng tiếng Catalunya là Homilies d’Organyà từ thế kỷ 13.[1] Tiếng Catalunya được mở rộng và văn học phát triển với tác giả như Ramon Llull (thế kỷ 13-14), Ausiàs March và Joanot Martorell (thế kỷ 15) đến thế kỷ 16 và 17, lúc sự suy giảm bắt đầu vì sự mở rộng của tiếng Tây Ban Nha.

Sử dụng tiếng Catalunya trong nghành nghề dịch vụ chính thức bị cấm tại vùng València năm 1707, tại Mallorca và Ibiza năm 1715, còn tại công quốc Catalunya kể từ bản án Nueva Planta ( năm 1716 ). [ gc 1 ] Ở miền Bắc của Catalunya một quyết định hành động tương tự như đã sống sót từ năm 1700 rồi. Đảo Menorca thì thuộc Anh kể từ năm 1713. Luật cấm này sẽ ở lại luôn, ngoại trừ khoảng chừng thời hạn ngắn lúc Đệ nhất và Đệ nhị Cộng hoà Tây Ban Nha, đến lúc lặp hội đồng tự trị giữa năm 1978 và 1983 .

Kể từ phần giữa thế kỷ 13 đến cuối thế kỷ 14, có người nói tiếng Catalunya tại vương quốc Murcia, vì có quân đội thuộc Vương quốc Aragón và dân cư Catalunya tại đó. Thứ tiếng này cũng là thứ tiếng thường ở thành phố Cagliari trên đảo Sardegna đến thế kỷ 18. Vào thế kỷ 19 có một vài chỗ có dân cư nói tiếng Catalunya tại Saint Augustine, Hoa Kỳ, và tại Algérie, mà ở đó người ta nói thổ ngữ tên là patuet.

Thế kỷ 19 là thời kỳ phục hưng (“Renaixença“) của tiếng Catalunya như thứ tiếng của văn hoá, và kể từ lúc ấy có nhiều sự nỗ lực tiêu chuẩn hoá thứ tiếng, với một vài cột mốc như tác phẩm của Pompeu Fabra và viện Institut d’Estudis Catalans (“Viện Nghiên cứu về Catalunya”). Trong thế kỷ 19 nhiều người coi tiếng Catalunya là thổ ngữ thuộc tiếng Occitan mà thời kỳ Reconquista trải ra hướng nam hay lúc người Hồi giáo từ Septimania rút lại. Friedrich Christian Diez là một trong nhà ngữ văn học đầu tiên coi tiếng Catalunya và tiếng Provence là hai ngôn ngữ khác biệt với nhau.

Phân loại và liên hệ với ngôn từ nhóm Rôman khác[sửa|sửa mã nguồn]

Đồ thị của những ngôn từ nhóm Rôman tựa vào tiêu chuẩn cấu trúc và so sánh ( không vào tiêu chuẩn xã hội tính năng ) .Theo Pierre Bec, phải phân loại tiếng Catalunya như vậy :

Liên hệ với ngôn từ nhóm Rôman khác[sửa|sửa mã nguồn]

Tiếng Catalunya có nhiều đặc thù chung với ngôn từ nhóm Rôman lân cận ( Ý, Sardegna, Occitan và Tây Ban Nha ). Tuy nhiên, dù đa số của người nói thứ tiếng này có ở bán đảo Iberia, nhưng tiếng Catalunya có một vài sự độc lạ rõ ràng với nhóm ngôn từ Iberia-Rôman ( tiếng Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha ) về mặt phát âm, ngữ pháp và từ vựng. Ngôn ngữ gần nhất là tiếng Occitan và nhóm Gallia-Rôman ( tiếng Pháp, Arpitan và Gallia-Ý ). [ 10 ]Theo Ethnologue, sự giống nhau về từ vựng giữa tiếng Catalunya và ngôn từ thuộc nhóm Rôman là : 87 % với tiếng Ý, 85 % với tiếng Bồ Đào Nha và Tây Ban Nha, 76 % với tiếng Ladin, 75 % với tiếng Sardegna và 73 % với tiếng România. [ 14 ]

So sánh từ vựng bao gồm 24 từ trong ngôn ngữ Rôman phía Tây:
17 đồng nguyên tự với nhóm Gallia-Rôman, 5 đồng ngữ với nhóm Iberia-Rôman, 3 đồng ngữ với tiếng Occitan, và 1 từ độc đáo.

Từ Catalunya Occitan Ý Pháp Tây Ban Nha Bồ Đào Nha România
anh/em họ cosí cosin cugino cousin primo primo văr
anh/em trai germà fraire fratello frère hermano irmão frate
cháu trai nebot nebot nipote neveu sobrino sobrinho nepot
mùa hè estiu estat estate été verano verão vară
buổi tối vespre ser, vèspre sera soir tarde tarde seară
buổi sáng matí matin mattino matin mañana manhã dimineaţă
chảo rán paella padena padella poêle sartén frigideira tigaie
giường llit lièch, lèit letto lit cama cama pat
con chim ocell aucèl uccello oiseau ave, pájaro ave, pássaro pasăre
con chó gos gos, canh cane chien perro cão câine
quả mận pruna pruna prugna prune ciruela ameixa prună
mantega bodre burro beurre mantequilla manteiga unt
Từ Catalunya Occitan Ý Pháp Tây Ban Nha Bồ Đào Nha România
mảnh tros tròç, petaç pezzo pièce pedazo[gc 2] pedaço bucată
màu xám gris gris grigio gris gris/pardo[gc 3] cinza gri
nóng calent caud caldo chaud caliente quente cald
nhiều quá massa tròp troppo trop demasiado demais prea
muốn voler vòler volere vouloir querer querer a voi
lấy, nắm prendre prene, prendre prendere prendre tomar tomar a prinde
cầu nguyện pregar pregar pregare prier rezar rezar a se ruga
hỏi demanar /preguntar demandar domandare demander pedir, preguntar pedir, perguntar a cere
tìm kiếm cercar / buscar cercar cercare chercher buscar buscar a cerceta, a căuta
đến arribar arribar arrivare arriver llegar chegar a ajunge
nói parlar parlar parlare parler hablar falar a vorbi
ăn menjar manjar mangiare manger comer comer a mânca
Đồng nguyên tự giữa tiếng Catalunya và Tây Ban Nha mà có nghĩa khác biệt với nhau
Latinh Catalunya Tây Ban Nha
accostare acostar “mang gần hơn” acostar “đặt vào giường”
levare llevar “bỏ ra; thức” llevar “mang”
trahere traure “bỏ ra” traer “mang đến”
circare cercar “tìm kiếm” cercar “rào quanh”
collocare colgar “chôn cất” colgar “treo”
mulier muller “vợ” mujer “phụ nữ”

Phần lớn của lịch sử dân tộc, và nhất là thời kỳ độc tài Franco ( 1939 – 1975 ), tiếng Catalunya hay bị coi là thổ ngữ thuộc tiếng Tây Ban Nha. Quan điểm này tựa và tâm lý chính trị và tư tưởng nhưng không có giá trị nào về ngôn ngữ học. Hai thứ tiếng này có sự độc lạ quan trọng về đặc thù âm vị, từ vựng và ngữ pháp, để tiếng Catalunya gần tiếng Occitan ( và Pháp ) hơn về một số ít góc nhìn .

Có sự chứng minh rằng, ít nhất từ thế kỷ 2, từ vựng và âm vị học của tỉnh La Mã Tarraconensis khác biệt với vùng khác của xứ Hispania thuộc La Mã. Sự khác biệt nảy sinh và tiếng Tây Ban Nha, Asturias và tiếng Gallia-Bồ Đào Nha cùng có một vài từ cổ ngoại vi (như “đun sôi”: Tây Ban Nha hervir, Asturias/Bồ Đao Nha ferver đối lập với Catalunya bullir, Occitan bolir) và từ địa phương cách tân (“bò thiến”: TBN novillo, Ast nuviellu đối lập Cat torell, Oc taurèl).

Ảnh hưởng của ngôn ngữ German cũng khác biệt nếu so sánh tiếng Catalunya và tiếng Tây Ban Nha. Ví dụ, từ tiếng Catalunya fang “bùn” và rostir “nướng” có gốc German, còn tiếng Tây Ban Nha lodoasar có gốc Latinh. Tiếng Catalunya filosa “guồng quay tơ” và pols “thái dương” có gốc Latinh, còn tiếng Tây Ban Nha ruecasien có gốc German.

Từ mượn từ tiếng Ả Rập cũng vậy. Từ tiếng Catalunya alfàbia “vại bằng đất nung” và rajola “ngói” có gốc Ả Rập, đối lập với tiếng Tây Ban Nha tinajateja có gốc Latinh. Tiếng Catalunya oli “dầu” và oliva “ô liu” có gốc Latinh, khác với tiếng Tây Ban Nha aceiteaceituna. Tiếng Tây Ban Nha có nhiều từ mượn từ tiếng Ả Rập hơn nhiều.

Vì vị trí giữa hai khối ngôn ngữ (Iberia-Rôman và Gallia-Rôman) nên tiếng Catalunya có nhiều từ độc đáo, như enyorar “nhớ”, apaivagar “làm yên” và rebutjar “đoạn tuyệt”.

Phân phối địa lý[sửa|sửa mã nguồn]

Vùng nói tiếng Catalunya[sửa|sửa mã nguồn]

Các khu vực này đôi khi được gọi là Països Catalans (“các nước của tiếng Catalunya”).

Tổng số người nói[sửa|sửa mã nguồn]

Số người biết nói tiếng Catalunya tuỳ vào tài liệu. Một sự khảo sát năm 2004 ước tính tổng số là 9–9,5 triệu người.[18] Số này là tổng số người biết nói; số người nói tiếng Catalunya như ngôn ngữ mẹ đẻ ở vùng Catalunya chỉ là 35,6% tổng dân số.[19] Theo Ethnologue ấn bản thứ 17 thì (vào năm 2010) có 7,2 triệu người nói tiếng Catalunya như ngôn ngữ mẹ đẻ và (vào năm 1994) 5 triệu người nói như ngôn ngữ thứ hai.[14]

Một đặc thù xã hội của tiếng Catalunya là nơi nào người ta nói tiếng Catalunya cũng có thứ tiếng thứ hai được sử dụng : tiếng Pháp ở Bắc Catalunya ở Pháp, tiếng Ý ở Alghero ở Ý, tiếng Pháp và tiếng Tây Ban Nha ở Andorra, tiếng Tây Ban Nha ở vùng nói tiếng Catalunya khác .

Ngôn ngữ địa phương[sửa|sửa mã nguồn]

Các ngôn từ địa phương của tiếng Catalunya .Các ngôn từ địa phương của tiếng Catalunya khá thống nhất — nhất là nếu so sánh với ngôn từ Rôman khác — cả về từ vựng, ngữ nghĩa học, cú pháp, hình thái học và âm vị học. Trình độ người địa phương độc lạ với nhau sẽ hiểu nhau rất là cao, được ước tính là giữa 90 % và 95 %. [ 24 ] Ngoại lệ duy nhất là thổ ngữ đặc tính cô lập là tiếng Alghero .

Tiếng Catalunya bao gồm hai khối địa phương chính: tiếng Catalunya phía đông và tiếng Catalunya phía tây. Sự khác biệt chính là cách phát âm của âm ae nếu không mang trọng âm: cả hai được pháp âm /ə/ trong thổ ngữ miền đông, nhưng vẫn là /a/ và /e/ trong thổ ngữ miền tây. Cũng có thêm một vài sự khác biệt về cách phát âm, hình thái động từ và từ vựng.

Khối tiếng Catalunya phía tây gồm có hai ngôn từ địa phương là tiếng Catalunya tây-bắc và tiếng València. Khối phía đông gồm có bốn ngôn từ địa phương : tiếng Catalunya miền trung, tiếng Baleares, tiếng Catalunya phía bắc ( tiếng Roussillon ) và tiếng Alghero. Các ngôn từ địa phương hoàn toàn có thể được chia thành ngôn từ địa phương con .
Tiếng Catalunya thừa kế mạng lưới hệ thống tiêu biểu vượt trội của tiếng Latinh tầm trung, gồm có bảy âm vị nguyên âm có trọng âm : / a ɛ e i ɔ o u /. Tiếng Baleares cũng có âm / ə / hoàn toàn có thể mang trọng âm. Các ngôn từ địa phương không như nhau về quý trình rút gọn nguyên âm, và sự phân phối của hai bạn trẻ / ɛ e / .Trong tiếng Catalunya phía đông ( ngoại trừ Mallorca ), nguyên âm không mang trọng âm bị rút gọn làm ba cái : [ ə i u ]. Tiếng Mallorca rút gọn nguyên âm làm bốn cái : [ ə i o u ]. Tiếng Catalunya phía tây thì có năm nguyên âm không trọng âm : [ a e i o u ]. Tiếng Ý và Bồ Đào Nha cũng có cách rút gọn nguyên âm tựa như, thừa kế từ tiếng Rôman nguyên thủy .Tiếng Catalunya miền trung, tây và Baleares cũng phân phố hai âm / e / và / ɛ / mang trọng âm một cách độc lạ với nhau. Nói chung, từ nào có / ɛ / ở miền trung sẽ có / ə / trong tiếng Baleares và / e / trong tiếng Catalunya phía tây .

Phân phối của âm /e ə ɛ/
Từ Tây Mallorca Đông
ngoại trừ
Mallorca
set (“sự khát”) /’set/ /’sət/ /’sɛt/
ven (“(anh/chị ấy) bán”) /’ven/ /’vən/ /’bɛn/
Sự khác biệt phát âm nguyên âm không trọng âm
Từ Tây Đông
Tây bắc València Mallorca Trung Bắc
mare (“mẹ”) mar[e] mar[ə]
cançó (“bài hát”) c[a]nçó c[ə]nçó
posar (“đặt”) p[o]sar p[u]sar
ferro (“sắt”) ferr[o] ferr[u]

Trong động từ, hậu từ của ngôi thứ nhất thì hiện tại trình bày có thể là –o, –i hay không gì, tuỳ vào địa phương và lớp chia động từ.

Cách chia theo ngôi thứ nhất thì hiện tại trình bày trong ngôn ngữ địa phương khác biệt với nhau
Lớp chia Đông Tây Nghĩa
Trung Bắc Baleares València Tây bắc
Nhất parlo parli parl parle hay parlo parlo “(tôi) nói”
Hai temo temi tem tem temo “(tôi) sợ”
Ba sento senti sent sent sento “(tôi) cảm thấy”/”(tôi) nghe”

Dù khá thống nhất về từ vựng, nhưng hai khối đông và tây vẫn có một vài sự độc lạ. Bình thường tiếng Catalunya miền trung là thổ ngữ có từ vựng cải cách .

Từ khác biệt nếu so sánh tiếng Catalunya tây và đông
Từ “gương” “chàng trai” “chổi” “rốn” “đi ra”
Đông mirall noi escombra melic sortir
Tây espill xiquet granera llombrígol eixir

Casa de Convalescència, tổng bộ của viện Institut d’Estudis Catalans.Toà, tổng bộ của viện

Ngôn ngữ viết
Catalunya (IEC) València (AVL) nghĩa
anglès anglés thuộc Anh
conèixer conéixer biết
treure traure rút
néixer nàixer sinh ra
càntir cànter bình lạnh
rodó redó tròn
meva meua của tôi
ametlla ametla quả hạnh
estrella estrela ngôi sao
cop colp cú đánh
llagosta llangosta tôm hùm
homes hòmens những đàn ông
servei servici phục vụ

Tiếng Catalunya chuẩn dựa vào tiếng Catalunya miền đông, là loại tiếng Catalunya phổ biết nhất. Tuy nhiên, những ngôn từ chuẩn của València và quần đảo Baleares chấp nhận dạng từ khác mà ở miền đông của Catalunya người ta không dùng .

Sự khác biệt đáng kể nhất giữa các ngôn ngữ chuẩn là dấu trên một và chữ cái ⟨e⟩ mang trọng âm, như francès, anglès (Catalunya) – francés, anglés (València) (nghĩa là “thuộc Pháp, thuộc Anh”). Tuy nhiên, ngôn ngữ chuẩn của València của viện AVL giữ dấu huyền ⟨è⟩ với phát âm /e/ trong một vài từ như què (“cái gì”) hay València. Sự khác biệt khác là sử dụng ⟨tl⟩ (tại València) tại vì ⟨tll⟩ trong một vài từ như ametla/ametlla (“quả hạnh”), espatla/espatlla (“lưng”), sử dụng từ chỉ định lướt (este “này”, eixe “ấy”) thay vì từ chỉ định gia cường (aquest, aqueix) và sử dụng dạng động từ phổ biến ở València và miền tây Catalunya như sử dụng hậu tố –e thay vì –o trong ngôi thứ nhất hiện tại trình bày của động từ lớp –ar: jo compre thay vì jo compro (“tôi mua”).

Trong quần đảo Baleares, ngôn ngữ chuẩn của Catalunya được chấp nhận, nhưng do bộ phân Ngữ văn của Đại học Quần đảo Baleares sửa đổi cho hợp với ngôn ngữ địa phương Baleares. Ví dụ, viện IEC của Catalunya báo rằng có thể viết cantem (“(chúng tôi/ta) hát”) thành cantam, còn trong quần đảo Baleares luôn phải viết cantam. Một đặc điểm khác của ngôn ngữ chuẩn Baleares là hậu tố không trong ngôi thứ nhất hiện tại trình bày: jo compr (“tôi mua”), jo tem (“toi sợ”), jo dorm (“tôi ngủ”).

Đối với Alghero thì viện sửa ngôn ngữ chuẩn cho hợp với tiếng Alghero hơn. Trong chuẩn này có mạo từ hạn định lo thay vì el, đại từ và từ chỉ định sở hữu đặc biệt như lo tou/ta tua (“cái của bạn”), luôn sử dụng –v– /v/ trong thì quá khứ chưa hoàn thành (cantava, creixiva, llegiva, “đã hát, lớn lên, đọc”), sử dụng nhiều từ cổ xưa (manco thày vì menys “ít hơn”, calqui u thay vì algú “ai đó”) và đại từ yếu khác biệt.

Địa vị của tiếng València[sửa|sửa mã nguồn]

Ngôn ngữ địa phương con của tiếng València

Các nhà ngôn ngữ học, bao gồm nhà ngôn ngữ học València, coi tiếng Catalunya và València là một thứ tiếng, và người nói tiếng Catalunya miền trung và tiếng València sẽ hiểu 90% đến 95% của ngôn ngữ địa phương của nhau.[24] Viện Acadèmia Valenciana de la Llengua (AVL) tuyên bố rằng tiếng València và Catalunya là một.

Tuy nhiên, cuộc thăm dò được tổ chức triển khai giữa năm 2001 và 2004 chỉ ra rằng đa số của người València coi tiếng València độc lạ với tiếng Catalunya. [ 36 ] Sự không giống hệt này gây nhiều tranh luận. Ví dụ, lúc hiến pháp của Liên minh châu Âu được phác thảo, cơ quan chính phủ Tây Ban Nho cho Liên minh châu Âu ban dịch của bài sang tiếng Basque, Galicia, Catalunya và València, nhưng bài bằng tiếng Catalunya và València giống hệt nhau .
Hệ thống âm vị của tiếng Catalunya tuỳ vào địa phương. Một vài đặc thù là :

  • Một sự đối chiếu rõ giữa cặp nguyên âm /ɛ e/ và /ɔ o/, như trong những ngôn ngữ thuộc nhánh phía tây nhóm Rôman khác, ngoại trừ tiếng Tây Ban Nha.
  • Không có nguyên âm mũi hoá, khác biệt với tiếng Bồ Đào Nha hoặc Pháp.
  • Không âm đôi hoá nguyên âm ngắn ĕ, ŏ của tiếng Latinh, như tiếng Galicia và Bồ Đào Nha, và khác với tiếng Pháp, Tây Ban Nha và Ý.
  • Nhiều nguyên âm đôi chứa /w/, như tiếng Galicia và Bồ Đào Nha.

Khác với những ngôn ngữ nhóm Rôman khác, tiếng Catalunya có nhiều từ đơn âm tiết, và nhiều loại phụ âm và cụm phụ âm có thể có mặt ở cuối từ. Thêm hơn nữa, tiếng Catalunya có hiện tượng vô thanh hoá phụ âm cản cuối, nên có nhiều đôi cặp như amic “bạn nam” đối với amiga “bạn nữ”.

Tiếng Catalunya miền trung được coi là cách phát âm chuẩn, nên sự miêu tả bên dưới nói chung diễn đạt giọng này. [ gc 4 ]
Các âm vị nguyên âm của tiếng Catalunya miền Trung chuẩn .

Tiếng Catalunya thừa kế hệ thống nguyên âm tiêu biểu của tiếng Latinh bình dân bao gồm bảy âm vị nguyên âm trong âm tiết có trọng âm: /a ɛ e i ɔ o u/. Hệ tống này phổ biến trong ngôn ngữ Rôman Tây ngoại trừ tiếng Tây Ban Nha. Giọng của đảo Baleares cũng cho phép có âm /ə/ trong âm tiết có trọng âm. Các giọng khác biệt không đồng nhất về mức độ giảm nguyên âm và về sự phân phối hai nguyên am /ɛ e/.

Trong tiếng Catalunya miền Trung nguyên âm nào không có trọng âm sẽ bị giảm để chỉ còn có ba nguyên âm nữa : / a e ɛ / > [ ə ] ; / o ɔ u / > [ u ] ; / i / vẫn riêng. Những giọng khác có trình độ giảm nguyên âm độc lạ .

Một vài ví dụ giảm nguyên âm trong tiếng Catalunya miền Trung
Thân từ mang trọng âm trong từ đầu tiên, không mang trọng âm trong từ thứ hai
Nguyên âm trước Nguyên âm sau
Cặp từ gel (“nước đá”)
gelat (“kem”)
pedra (“đá”)
pedrera (“mỏ đá”)
banya (“(anh/chị ấy) tắm”)
banyem (“(chúng tôi/ta) tắm”)
cosa (“thứ”)
coseta (“thứ nhỏ”)
tot (“tất cả”)
total (“tổng cộng”)
Phiên âm
IPA
[‘ʒɛl]
[ʒə’lat]
[‘peðɾə]
[pə’ðɾeɾə]
[‘baɲə]
[bə’ɲɛm]
[‘kɔzə]
[ku’zɛtə]
[‘tot]
[tu’tal]

Hệ phụ âm của tiếng Catalunya hơi bảo thủ, và giống hệ của đa số ngôn từ Rôman phía Tây văn minh .

  • / l / có tha âm vị vòm mềm hoá ở vị trí đuôi vần trong đa phần các giọng. Tuy nhiên, / l / được vòm mềm hoá ở mọi vị trí trong giọng phía đông như tiếng Mallorca và tiếng Catalunya phía đông chuẩn.
  • / v / có mặt trong tiếng Baleares, Alghero, València chuẩn và một vài vùng ở miền nam Catalunya. Nó bị sáp nhập vào / b / ở vùng khác.
  • Phụ âm cản bị vô thanh hoá ở vị trí cuối âm tiết: / b / > [ p ], / d / > [ t ], / ɡ / > [ k ].
  • Phụ âm tắc bị nhược hoá thành âm tiếp cận ở vị trí thanh mẫu sau âm liên tục:

    /b/ > [ β ], /d/ > [ ð ], /ɡ/ > [ ɣ ]

    . Ngoại lệ bao gồm vị trí sau âm cạnh, và / b / ngay sau / f /. Ở vị trí đuôi vần âm này là âm tắc, ngoại trừ một vài giọng València mà cũng nhược hoá âm này ở vị trí đuôi vần.

  • Có chút sự lộn xộn trong tài liệu về đặc trưng chính xác của / ʃ ʒ tʃ dʒ /. Một vài tài liệu mô tả chúng là âm “chân răng sau”. Tài liệu khác báo chũng là âm “chân răng vòm sau”, hạm ý rằng viết ⟨ɕ ʑ tɕ dʑ⟩ sẽ chính xác hơn.
  • Sự phân phối của hai âm R / r ɾ / giống sự phân phối của chúng trong tiếng Tây Ban Nha. Hai âm này đối chiếu giữa hai nguyên âm, nhưng ở vị trí khác chúng có sự phân phối bổ sung. Ở thanh mẫu luôn có [ r ] ngoại trừ nếu có phụ âm trước. Các thổ ngữ không đồng nhất về âm R ở đuôi vần, mà giọng phía tây bình thường có [ ɾ ] và giọng miền trung có [ r ] rung một chút ngoại trừ ngay trước từ bắt đầu bằng nguyên âm, mà trong trường hợp này sẽ có [ ɾ ].
  • Khi nói kỹ thì những âm / n m l / có thể sắp thành đôi. Âm / ʎ / đôi cũng có thể có mặt. Một vài tài liệu phân tích [ r ] giữa hai nguyên âm là một vị âm R đôi,[54] theo một cách phân tích âm R của tiếng Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha phổ biến.

Ngữ pháp của tiếng Catalunya giống ngữ pháp của những ngôn từ Rôman khác. Một vài đặc thù là :

Chia theo giống và số[sửa|sửa mã nguồn]

gat (“mèo”) chia theo giống và số. Màu xanh là giống đực và màu đỏ là giống cái.Từ ( ” mèo ” ) chia theo giống và số. Màu xanh là giống đực và màu đỏ là giống cái .

Danh từ quy tắc với mạo từ hạn định: el gat (“con mèo”)
đực cái
ít el gat la gata
nhiều els gats les gates
Tính từ 4 dạng:
verd (“xanh lá”)
đực cái
ít verd verda
nhiều verds verdes
Tính từ 3 dạng:
feliç (“hạnh phúc”)
đực cái
ít feliç
nhiều feliços felices
Tính từ 2 dạng:
indiferent (“thờ ơ”)
đực cái
ít indiferent
nhiều indiferents

Về chia theo giống thì một điểm đặc trưng (nếu so sánh với tiếng Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha hay Ý) là sự biến mất của hậu tố giống đực -o tiêu biểu. Vậy nên sự xen kẽ hậu tố -o/-a bị hai hậu tố ø/-a[gc 5] thay thế. Một vài sự xen kẽ hình thái có thể xảy ra, như:

  • Tắc sát hoá: boig/boja (“điên”) nhưng lleig/lletja (“xấu”)
  • Mất n: pla/plana (“bằng phẳng”) nhưng segon/segona (“thứ nhị”)
  • Vô thanh hoá phụ âm cản cuối: sentit/sentida (“cảm thấy”, phân từ quá khứ) nhưng dit/dita (“nói”, phân từ quá khứ)

Từ hạn định[sửa|sửa mã nguồn]

Plaça de la Vila (dịch: “Quảng trường của Thị trấn”), vì danh từ vila (“thị trấn”) là từ giống cái số ít, nên mạo từ có dạng la.Biển tên đường tại trung tâm vui chơi quảng trường chính của Begur, Catalunya, Tây Ban Nha. Trong tên ( dịch : ” Quảng trường của Thị trấn ” ), vì danh từ ( ” thị xã ” ) là từ giống cái số ít, nên mạo từ có dạng

Mạo từ hạn định trong tiếng Catalunya chuẩn
(dạng lược trong dấu ngoặc)
đực cái
ít el (l’) la (l’)
nhiều els les
Dạng rút gọn với mạo từ hạn định
giới từ
a de per
mạo từ el al (a l’) del (de l’) pel (per l’)
els als dels pels
Mạo từ bất định
đực cái
ít un una
nhiều uns unes

Chia từ hạn định thì phức tạp, nhất là vì có nhiều dạng lược, như trong những ngôn ngữ xung quanh. Tiếng Catalunya có nhiều dạng giới từ + mạo tự bị rút gọn hơn tiếng Tây Ban Nha, như dels (“của” + mạo từ giống đực số nhiều), nhưng không nhiều bằng tiếng Ý (mà cũng có sul, col, nel…).

Đại từ nhân xưng[sửa|sửa mã nguồn]

Đại từ tiếng Catalunya mang trọng âm
  ít nhiều
ngôi thứ 1 jo, mi nosaltres
ngôi thứ 2 thân mật tu vosaltres
lịch sự vostè vostès
kính cẩn (vós)[gc 6]
ngôi thứ 3 đực ell ells
cái ella elles

Hình thái của đại từ tiếng Catalunya phức tạp, nhất là về dạng không mang trọng âm, mà có nhiều dạng như vậy (13 dạng riêng biệt, so sánh với 11 dạng trong tiếng Tây Ban Nha hay 9 dạng trong tiếng Ý). Đặc điểm là từ ho không giống, và tự do lớn khi kết hợp đại từ không trọng âm khác biệt với nhau (65 dạng kết hợp).

Đại từ nhân xưng của tiếng Catalunya có phân biệt hai cách xưng hô, như mọi ngôn ngữ Rôman khác (và nhiều ngôn ngữ châu Âu khác). Thêm hơn nữa, tiếng Catalunya miền trung gần như không dùng đại từ sở hữu không trọng âm (mon v.v.) nữa, và thay chúng bằng kết cấu mạo từ + dạng đại từ sở hữu có trọng âm (el meu v.v.), như trong tiếng Ý.

Dạng đơn của động từ theo quy tắc thuộc cách chia thứ nhất: portar (“đem lại”)
Không giới hạn Dạng
Vô định portar
Phân từ hiện tại portant
Phân từ quá khứ portat (portat, portada, portats, portades)
Trình bày jo tu ell / ella
[vostè]
nosaltres vosaltres
[vós]
ells / elles
[vostès]
Hiện tại porto portes porta portem porteu porten
Quá khứ chưa hoàn thành portava portaves portava portàvem portàveu portaven
Quá khứ (cổ) portí portares portà portàrem portàreu portaren
Tương lai portaré portaràs portarà portarem portareu portaran
Điều kiện portaria portaries portaria portaríem portaríeu portarien
Cầu khẩn jo tu ell / ella
[vostè]
nosaltres vosaltres
[vós]
ells / elles
[vostès]
Hiện tại porti portis porti portem porteu portin
Quá khứ chưa hoàn thành portés portéssis portés portéssim portéssiu portessin
Mệnh lệnh jo tu ell / ella
[vostè]
nosaltres vosaltres
[vós]
ells / elles
[vostès]
porta porti portem porteu portin

Như trong mọi ngôn từ Rôman, cách chia động từ của tiếng Catalunya phức tạp hơn cách chia danh từ. Có rất nhiều hậu tố, còn sự xen kẽ hình thái thì có ít. Có sự xen kẽ nguyên âm, và cũng có trung tố và sự bổ thể, nhưng chỉ trong một vài động từ bất quy tắc ( khác với tiếng Tây Ban Nha ) .

Hệ thống động từ của tiếng Catalunya rất giống hệ thống của mọi ngôn ngữ Rôman tây khác. Sự khác biệt đáng chú ý nhất là sự thay thế thì quá khứ trình bày phân tích (bằng hậu tố) bằng kết cấu dạng của ir (“đi”) + dạng vô định.

Cú pháp của tiếng Catalunya theo gương của ngôn từ Rôman tây khác. Thứ tự từ chính là chủ ngữ – động từ – bổ ngữ. [ 61 ]
Dù khá thống nhất về từ vựng, nhưng hai khối địa phương của tiếng Catalunya ( đông và tây ) có một vài sự độc lạ về từ. Trong văn chương thì hoàn toàn có thể dùng từ của những ngôn từ địa phương độc lạ, mặc dầu có một vài từ rất ít thông dụng. Tuy nhiên, kể từ thế kỷ 19 người ta dùng từ của ngôn từ địa phương miền bắc hơn .

Từ uyên bác từ tiếng Latinh và Hy Lạp[sửa|sửa mã nguồn]

Giống như nhiều ngôn từ châu Âu khác, tiếng Catalunya mượn nhiều từ uyên bác từ tiếng Hy Lạp và Latinh. Quá trình này khởi đầu rất sớm, và có nhiều ví dụ trong tác phẩm của Ramon Llull. Trong thế kỷ 14 và 15, tiếng Catalunya có số từ uyên bác từ tiếng Latinh và Hy Lạp cao hơn những ngôn từ Rôman khác nhiều, như hoàn toàn có thể xem trong tác phẩm của Roís de Corella .

Cấu tạo từ[sửa|sửa mã nguồn]

Quá trình cấu tạo từ trong tiếng Catalunya theo cùng nguyên lý với ngôn ngữ Rôman khác, mà có nhiều sự chắp dính. Nhiều khi, một vài phụ tố được chấp vào từ vị nào đó, và có một vài sự xen kẽ âm có thể xảy ra, như elèctric [ə’lɛktrik] (“thuộc điện”) đối với electricitat [ələktrisi’tat] (“điện”). Động từ có thể có tiền tố, như preveure (“dự kiến trước”).

Quá trình cấu trúc từ phức có quy tắc, và có nhiều từ phức lắm .

Các loại từ phức chung trong tiếng Catalunya
Loại Ví dụ Nghĩa
hai danh từ paper moneda “giấy tiền”
danh từ do tính từ hạn định estat major “bộ tham mưu”
danh từ do danh từ khác với giới từ hạn định màquina d’escriure “máy đánh chữ”
gốc động từ với bổ ngữ là danh từ paracaigudes “dù nhảy”

il•lusió (“ảo tưởng”)Biển quảng cáo tại thành phố Barcelona có từ ( ” ảo tưởng ” )

Dạng chính A B C D E F G H I J K L M N O P Q R S T U V W X Y Z
Dạng được đổi À Ç È É Í Ï L•L Ò Ó Ú Ü

Tiếng Catalunya dùng vần âm Latinh với thêm một vài ký hiệu và chữ ghép ( hai vần âm làm một âm ). Chính tả của tiếng Catalunya nói chung có mạng lưới hệ thống và tựa vào âm vị .

  1. ^ Las causas en la Real Audiencia, se substanciarán en lengua Castellana,” dịch: “Biện hộ tại toà phúc thẩm phải làm bằng tiếng Tây Ban Nha”.[2]Tiếng Tây Ban Nha : “, ” dịch : ” Biện hộ tại toà phúc thẩm phải làm bằng tiếng Tây Ban Nha ” .
  2. ^

    Tiếng Tây Ban Nha cũng có từ trozo, nhưng từ này được mượn từ tiếng Catalunya tros.

  3. ^

    Tiếng Tây Ban Nha hiện đại cũng có từ gris, nhưng từ này là từ mượn hiện đại từ tiếng Occitan. Từ tiếng Tây Ban Nha vốn là pardo, mà từ này có nghĩa là “đo đỏ, vàng-cam, hơi đậm và độ bão hoà từ vừa đến yếu. Cũng có thể là mà hoàng thổ, hoàng thổ đậm, hoàng thổ nhạt, nâu nâu, nâu vàng, xam xám, xám, khử bão hoà, bẩn, tối, mờ.”

  4. ^

    Wheeler 2005 cũng lựa chọn vậy.

  5. ^ Ở đây, ” ø ” có nghĩa là không có hậu tố, có hậu tố rỗng .
  6. ^ Đa phần địa phương không dùng nữa .

Nguồn tìm hiểu thêm[sửa|sửa mã nguồn]

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

Về tiếng Catalunya[sửa|sửa mã nguồn]

Từ điển tiếng Catalunya[sửa|sửa mã nguồn]

Source: https://dvn.com.vn
Category : Malloca

Alternate Text Gọi ngay