Phân tích bài thơ Đàn ghita của Lorca

(Bài viết của thầy Phan Danh Hiếu) 

   Thanh Thảo thuộc thế hệ nhà thơ trưởng thành từ cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước nhưng đã tạo được giọng điệu riêng ngay từ khi trình làng thi phẩm đầu tiên “Dấu chân qua trảng cỏ” rồi đến “Những người đi tới biển” sau đó là “Khối vuông ru-bích”. Ông luôn tìm tòi khám phá sáng tạo tìm cách biểu đạt mới qua hình thức câu thơ tự do đem đến một mĩ cảm hiện đại cho thơ bằng thi ảnh và ngôn từ mới mẻ. Đàn ghita của Lorca là bài thơ tiêu biểu cho kiểu tư duy sáng tạo ấy.

Thanh Thảo mở đầu bài thơ bằng chính di nguyện của Lor-ca “ Khi tôi chết hãy chôn tôi với cây đàn ”. Đây là một di nguyện vừa thiêng liêng vừa hùng vĩ. Anh không muốn suốt đời là cái bóng ngăn cản sự tăng trưởng của những năng lực trẻ của quốc gia mình. Đây chính là cái tâm của người nghệ sĩ lớn suốt đời hi sinh cho thẩm mỹ và nghệ thuật và đấu tranh chống phát xít bạo tàn. Về một ý nghĩa khác Đàn ghita đã gắn với khoảng thời gian ngắn sau cuối của cuộc sống Lor-ca. Cái chết của người nghệ sĩ ấy và những phẩm chất năng lực của anh đã phát hiện hồn thơ Thanh Thảo làm ra thi phẩm tuyệt bút này .

    Bài thơ có lối diễn đạt không viết hoa đầu dòng tạo nên một sự liền mạch như một dòng chảy của cảm xúc không có điểm dừng. Sự tài hoa của Thanh Thảo còn làm ta liên tưởng bài thơ như một bản đàn ngân vang với âm thanh “li-la” mênh mang dìu dặt vút cao chắp cánh đưa người nghệ sĩ bay vút lên trên tất cả bạo tàn và chết chóc.

những tiếng đàn bọt nước
Tây Ban Nha áo choàng đỏ gắt
li-la li-la li-la
đi long dong về miền đơn độc
với vầng trăng chuếnh choáng
trên yên ngựa mỏi mòn
Những câu thơ mở màn giàu sức gợi mang đến một trường liên tưởng về một quốc gia đẹp tươi với tiếng ghi ta làm mê say lòng người những vũ nữ Digan với làn da rám nắng và vũ khúc Flamenco cháy bỏng những trận đấu bò rực lửa và danh dự của người kiếm sĩ và không hề thiếu những miền thảo nguyên bát ngát xanh bóng nắng. Giữa nắng và gió giữa bát ngát thiên địa Lorca hiện lên ngời sáng trong thơ. Sự quy đổi cảm xúc từ thính giác sang thị giác tạo nên « tiếng đàn bọt nước » đầy biến ảo khi tròn to khi phập phồng thổn thức khi vỡ ra tức tưởi như một « thiên bạc mệnh » có tính dự báo về những chông gai trắc trở mà số phận người nghệ sỹ sẽ phải đảm nhiệm ở phía trước. Và màu « áo choàng đỏ gắt » tiếp theo sau tiếng đàn bọt nước ấy chính là những trận đấu bò sinh tử. Nhưng đấu trường bò tót ngay trong sự chuyển gam của Thanh Thảo đã trở thành một đấu trường chính trị khổng lồ ngột ngạt căng thẳng mệt mỏi đẫm máu của Tây Ban Nha thời đó. Màu áo của kiếm sĩ « đỏ gắt » lên hay nền chính trị độc tài thân phát xít đang thiêu đốt tự do dân chủ và kiềm hãm sự tăng trưởng của một nền thẩm mỹ và nghệ thuật đang già cỗi. Đây là một trận chiến lớn giữa một bên là khát vọng dân chủ của nhân dân nói chung của Lor-ca nói riêng với nền chính trị độc tài. Xét trong nghành thẩm mỹ và nghệ thuật đó là cuộc xung đột giữa khát vọng cải cách của nhà thơ với nền nghệ thuật và thẩm mỹ già nua. Xét ở phương diện nào thì Lorca cũng là một chiến sỹ đơn độc đáng thương .
Giữa lúc trận đấu đang stress thì bỗng vang lên âm thanh du dương bổng trầm của tiếng đàn : li-la li-la li-la một thanh âm trong trẻo thanh tao quyện hòa mùi hương hoa Lila dìu dịu lan tỏa với những cánh hoa màu tím nồng nàn đầy sức sống giữa khung cảnh bạo tàn và chết chóc. Đấu trường quyết liệt nhường chỗ cho sự thăng hoa của thẩm mỹ và nghệ thuật. Ai nói thẩm mỹ và nghệ thuật không có sức mạnh. Không ! Nghệ thuật chính là sức mạnh vô địch hoàn toàn có thể hóa giải mọi hận thù. Và chàng nghệ sỹ của tất cả chúng ta đang thăng hoa trong bản hòa tấu Ghita đầy lãng mạn. Người đọc như đang dõi mắt theo từng bước chân lãng tử của người nghệ sỹ trên hành trình dài « long dong về miền đơn độc » cùng với « vầng trăng – yên ngựa ». Đây là một mạng lưới hệ thống thi ảnh thường phát hiện trong thơ Lorca chàng kị sỹ một mình trên sống lưng « con ngựa đen / vầng trăng đỏ » với những bản đàn ghita phiêu bồng cùng giấc mơ tranh đấu. Trong thơ Thanh Thảo Lorca hiện lên với dáng điệu « chuếnh choáng ». Đây là một hình ảnh mang cái hồn say của người nghệ sỹ không phải cái say tầm thường của những cốc rượu vang đỏ mà là say trong tranh đấu say trong sáng tạo nghệ thuật và thẩm mỹ. Nếu như chàng Đôn-ki-hô-tê trong trang văn của Xec-van-tec mải miết với giấc mơ hiệp sĩ thì Lorca mãi « mỏi mòn » trong hành trình dài chống lại tộc ác của bè lũ Phờ-răng-cô. Nhưng đáng thương thay trong hành trình dài khát vọng ấy Lorca là một nghệ sĩ đơn độc trong sáng tạo thẩm mỹ và nghệ thuật và cô độc trong chiến đấu. Nhưng không vì vậy « con họa mi của xứ Granada lại ngừng hót ». Chàng vẫn « Mãnh liệt như trăm ngàn sư tử / Vững chắc như cẩm thạch » ( Thơ Lorca )
Càng chiến đấu Lorca càng mê hồn càng “ hát nghêu ngao ». Nhưng phũ phàng thay « đường chỉ tay đã đứt » định mệnh đã khiến chàng nghệ sĩ du ca của tất cả chúng ta phải dở dang hành trình dài khát vọng. Phát súng của bọn phát xít đã đánh hạ Lorca đáng thương. Thanh Thảo thốt lên sững sờ « bỗng kinh hoàng ». Như không tin vào mắt mình nữa. Cả dân tộc bản địa Tây Ban Nha bàng hoàng cả quốc tế nín lặng bản giao hưởng chùng xuống rồi lại vút cao lên theo « máu anh phun như lửa đạn cầu vồng ». Thanh Thảo tạo dựng cái chết đầy bi phẫn của người anh hùng một cách tức tưởi bằng thủ pháp thẩm mỹ và nghệ thuật trái chiều. Đối lập giữa niềm tin tình yêu và sáng sủa khát vọng « hát nghêu ngao » với thực sự phũ phàng « áo choàng bê bết đỏ ». Đó là màu máu của Lorca làm tấm áo choàng đỏ gắt càng thêm « bê bết đỏ ». Đối với Lorca anh luôn dự cảm về cái chết nhưng anh cũng không hề ngờ rằng cái chết lại đến với mình nhanh đến thế. Anh đã từng thốt lên « Tôi không muốn nhìn thấy máu ! ». Nhưng máu đã đổ. Người kiếm sĩ muốn một cái chết vinh quang giữa đấu trường cùng với đôi kiếm sắc nhưng lại bị quân địch hành hình một cách lén lút bất minh. Nhưng Lorca đồng ý như người cách mạng đã đồng ý « Dấn thân vô là phải chịu tù đày / Gươm kề cổ súng kề tai / Là thân sống chỉ coi còn 50% ». Và vì đồng ý người anh hùng đã thư thả bình thản ra giữa pháp trường « chàng đi như người mộng du ». Mộng du là trạng thái của tâm hồn đã rời thể xác nhưng không có nghĩa là biến mất khỏi thể xác. Tâm hồn và niềm tin của Lorca đã gửi tổng thể vào cuộc tranh đấu và cho nên vì thế bước chân mộng du đã hóa thành những bước chân anh hùng. Càng tiếc thương chàng nghệ sĩ bao nhiêu tất cả chúng ta lại càng phẫn nộ tội ác bấy nhiêu. Và Lorca đã hi sinh nhưng những kẻ thất bại lại chính là bè lũ phát xít. Bởi chúng chỉ hoàn toàn có thể diệt trừ được thân xác của Lorca nhưng không hề tiêu diệt được sức sống của anh đang bung nở giữa bản hòa tấu trầm hùng mang âm hưởng của những tiếng Ghita nồng nàn vi diệu :
tiếng ghi – ta nâu
khung trời cô gái ấy
tiếng ghi – ta lá xanh biết mấy
tiếng ghi – ta tròn bọt nước vỡ tan
tiếng ghi – ta ròng ròng máu chảy
Điệp khúc dồn dập qua nhịp thơ Thanh Thảo như đã lột tả được cái bàng hoàng phẫn nộ trong bản ghi ta bi tráng ! Tôi gọi đây là khúc biến tấu của tiếng đàn nó thay màu chuyển gam rất lẹ biến ảo không ngừng và đặc biệt quan trọng luôn sinh sôi nảy nở giọt này vỡ đi giọt kia lại trào ra không dứt. Đó chính là sức sống ! Thanh Thảo sử dụng ẩn dụ quy đổi cảm xúc mang đến sự linh động khi miêu tả tiếng đàn. Màu nâu Open suy tư trầm tĩnh đến quái gở. Đó là màu nâu của cây đàn màu nâu của đất đai màu nâu của làn da rám nắng trên thân hình những vũ nữ Digan bốc lửa. Trước tích tắc từ li chàng đã ngước nhìn lên khung trời xanh tha thiết ” khung trời cô gái ấy ”. Đó là khung trời của khát vọng khung trời yêu thương nơi có bóng hình nàng Maria thủy chung. Đối lập với màu nâu trầm tĩnh là màu xanh của “ tiếng ghita lá xanh biết mấy ”. Màu xanh là sự hóa thân của Lorca và tiếng đàn vào vạn vật thiên nhiên mang sức sống cỏ cây : màu xanh của những vườn cam màu xanh của thảo nguyên và những rặng Oliu hay hàng bạch dương nơi Lorca đang yên nghỉ. Hai tiếng biết mấy nằm ở cuối câu vừa là sự tha thiết trong tình cảm của người nghệ sĩ Thanh Thảo vừa để tôn thêm vẻ đẹp của tuổi trẻ Lorca – vẻ đẹp của người chiến sỹ suốt đời hi sinh vì lí tưởng. ( Thầy Phan Danh Hiếu )
Tiếng đàn không chỉ mang sắc màu biến tấu mà còn mang hình khối đường nét như hình hài của sinh mệnh. Nó cũng tức tưởi vỡ òa cũng biết nói lời nói của sự phẫn nộ bạo tàn. Hay nói đúng hơn đó là tiếng kêu cứu của nghệ thuật và thẩm mỹ khi bị đẩy đến bờ vực của sự tuyệt diệt .
tiếng ghi – ta tròn
bọt nước vỡ tan
tiếng ghi – ta ròng ròng máu chảy
Hai tiếng vỡ tan vừa là sự vỡ ra của bọt nước vừa là sự phập phồng thổn thức của tiếng đàn. Nó đã cất lên lời ca tranh đấu lên án bè lũ phát xít đã tiêu diệt cái tài diệt trừ cái đẹp. Và vì vậy bản ghita bi tráng đẩy đến độ cao trào của sự bi phẫn nó ròng ròng máu chảy nó uất nghẹn tức tưởi đến bật máu thành từng dòng đau thương trong một bản đàn giao hưởng hào sảng. Nỗi đau của tiếng đàn cũng là nỗi đau của người nghệ sĩ khi khát vọng chưa thành. Ta cũng đã từng phát hiện nỗi đau của người nghệ sĩ trong Truyện Kiều của Nguyễn Du ” Một cung gió thảm mây sầu / Bốn dây nhỏ máu năm đầu ngón tay ”. Nỗi đau của Kiều khi hầu đàn Hồ Tôn Hiến khiến cho dây đàn cũng nhỏ máu. Đó chính là sự đồng cảm giữa thẩm mỹ và nghệ thuật và tâm hồn của người sinh ra nó. Thì ra thẩm mỹ và nghệ thuật trong bản thể của nó cũng là một sinh mệnh .
Với thủ pháp thẩm mỹ và nghệ thuật so sánh và liên tưởng Thanh Thảo đã làm sống dậy một khoảng trống sống sót đầy sức sống mãnh liệt .
không ai chôn cất tiếng đàn

tiếng đàn như cỏ mọc hoang

giọt nước mắt vầng trăng
lộng lẫy trong đáy giếng
Không ai chôn cất tiếng đàn hay không ai hoàn toàn có thể chôn cất được tiếng đàn ? Có lẽ nên hiểu theo cách thứ hai. Thứ nhất bởi nó là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể là mẫu sản phẩm của niềm tin được kết tinh từ hương sắc cuộc sống của người nghệ sĩ nhân dân. Thứ hai bởi sức sống mãnh liệt và hoang dại của nó như loài cỏ mọc hoang không gì hoàn toàn có thể ngăn nổi chúng. Đây chính là sự bất tử sự vĩnh hằng của nghệ thuật và thẩm mỹ. Dù Lorca hi sinh nhưng mẫu sản phẩm niềm tin mà ông để lại đó chính là tâm hồn mình thẩm mỹ và nghệ thuật của mình. Những bài ca tranh đấu của Lorca vẫn sát cánh cùng thời hạn và đi cùng năm tháng thăng trầm của lịch sử dân tộc và nó mãi mãi được hát vang trong lòng của nhân dân ưu thích tự do trên toàn quốc tế .
Không chỉ bất tử tiếng đàn của chàng ca sĩ hát rong còn mang vẻ đẹp của giọt nước mắt vầng trăng. Một hình ảnh mang nhiều liên tưởng gợi nhiều thi vị. Phải chăng đó chính là vẻ đẹp của thẩm mỹ và nghệ thuật được kết tinh từ những giọt mồ hôi từ máu và nước mắt của sự lao động nghệ thuật và thẩm mỹ chân chính qua bao thời hạn công sức của con người đã nhào nặn thành viên ngọc lấp lánh lung linh mang hình hài của giọt nước mắt vầng trăng tinh khiết. Hay đó chính là vẻ đẹp của cuộc sống Lorca đã hóa thân thành viên ngọc quý lộng lẫy tỏa sáng giữa đời. Bất ngờ thay nơi đáy giếng tối tăm và lạnh lẽo nơi mà bọn phát xít ngỡ tưởng đã vùi lấp được linh hồn và thể xác của người công dân Lorca lại là nơi tỏa sáng tâm hồn anh. Ở khổ cuối của bài thơ Thanh Thảo đưa người đọc vào quốc tế suy tư về sự giải thoát của Lorca :
đường chỉ tay đã đứt
dòng sông rộng vô cùng
Lorca bơi sang ngang
trên chiếc ghita màu bạc
chàng ném lá bùa cô gái Digan
vào xoáy nước
chàng ném trái tim mình
vào lặng yên bất chợt
li-la li-la li-la
Và sau cuối chàng nghệ sĩ của tất cả chúng ta đã dừng bước giang hồ trước dòng sông của định mệnh khi đường chỉ tay đã đứt. Sinh mệnh chấm hết. Chàng rũ bỏ mọi hệ lụy trần gian để trở về cõi vĩnh hằng. Dòng sông vô hình dung là dòng sông cuộc sống dòng sông của số phận và cũng là đường ranh giới ngăn cách giữa sự sống và cõi chết. Trên dòng sông ấy Lorca đang bơi sang ngang cùng di vật đàn ghita. Màu bạc của cây đàn là sự biến ảo từ màu nâu trầm tĩnh sang xanh thiết tha hy vọng và sau cuối là màu của sự hư ảo trong cõi siêu sinh. Lorca đang bơi trên con thuyền thi ca mà cây đàn chính là con thuyền bàng bạc chở tình yêu và nỗi nhớ của chàng đang trôi dần vào bến bờ bất tử. Chàng dứt khoát rũ bỏ mọi hệ lụy trần gian ném lá bùa vào xoáy nước ném trái tim vào cõi lặng yên. Xoáy nước là cuộc tranh đấu hay sự nguy hiểm trên dòng sông của định mệnh ? Cõi lặng yên phải chăng là phút giây mà trái tim người nghệ sĩ ngừng đập ? Có lẽ ta không cần phải lí giải về nó. Bởi Lorca đã về nơi an nghỉ sau cuối. Chỉ còn vang vọng nơi đây âm vọng của tiếng đàn li-la li-la li-la như bản nhạc thiết tha thấm đẫm hương thơm của loài hoa Lila đưa người nghệ sĩ – chiến sỹ về với cõi vĩnh hằng với bao niềm tiếc thương vô hạn. Tôi chợt nhớ tới bài thơ Ghi nhớ của anh :
Khi nào tôi chết
hãy vùi thây tôi
cùng với cây đàn dưới lớp cát hàng bạch dương
Khi nào tôi chết
hãy vùi thây tôi giữa rặng cây cam
và đám bạc hà .
Khi nào tôi chết
hãy vùi thây tôi tôi xin những người đó
nơi một chiếc chong chóng gió .

Có lẽ ở một nơi nào đó chàng nghệ sĩ nhân dân đang được sống giữa những sự yên vui và đầy ánh nắng của tự do nơi đó không có bạo tàn và chết chóc.

Bài thơ đã rất thành công xuất sắc khi tạo dựng một tượng đài Lorca bằng ngôn từ của thơ và âm nhạc. Với lối thơ không viết hoa đầu dòng cảm hứng liền mạch Thanh Thảo đã mang đến cho người đọc một mĩ cảm văn minh giàu tính phát minh sáng tạo. Sự trộn lẫn giữa phe phái tượng trưng siêu thực và sức phát minh sáng tạo của Thanh Thảo đã cho sinh ra một tuyệt bút đầy ngẫu hứng giàu chất nhạc. Trên hết là nhà thơ đã mang đến cho người đọc một tình yêu vô bờ bến so với nhà thơ nhân dân chống phát xít bạo tàn. Bất kỳ một đại chiến nào cũng có người thắng lợi và kẻ bại trận nhưng những người biết hi sinh vì mọi người luôn luôn là người anh hùng với thắng lợi vĩ đại nhất. Gacxia Lorca là một người như vậy .
( Thầy Phan Danh Hiếu )
Biên Hòa ngày 5.12.2010 ( Bài của Giáo viên Phan Danh Hiếu. Đưa lên webside : http://onthidh.vnweblogs.com cùng ngày. Ghi rõ nguồn khi copy từ trang này .

Source: https://dvn.com.vn
Category : Lorca